Internet stał się nieodzowną częścią codziennego życia, łącząc ludzi na całym świecie i ułatwiając wymianę informacji. Choć to medium ma wiele zalet, kryje również ciemne zakątki, w których szerzą się patologiczne zachowania i treści. Rozwój sieci telekomunikacyjnych doprowadził do bezprecedensowego wzrostu ilości informacji udostępnianych w sieci. Ten wzrost skutkował rozpowszechnianiem treści przedstawiających ludzkie cierpienie, ból i krzywdę. Pomimo wysiłków firm i władz państwowych w zakresie moderacji i kontroli udostępniania danych, ogromna ilość i szybkość przepływu treści sprawia, że zarządzanie nimi jest praktycznie niemożliwe. W konsekwencji materiały niemoralne i patologiczne stały się łatwo dostępne. Ta łatwość dostępu do szkodliwych treści doprowadziła do normalizacji zachowań i działań, które kiedyś były uważane za tabu lub nieakceptowalne. Internet, w swoim ogromie, stał się mieczem obosiecznym, oferując zarówno nieporównywalne możliwości łączenia się i uczenia, jak i siedlisko ciemniejszych aspektów ludzkiej natury. Rozwój patologii internetowych można przypisać wielu czynnikom, zarówno technologicznym, jak i społecznym. Kluczowe elementy, które sprzyjają eskalacji negatywnych zjawisk online, to anonimowość użytkowników, nieskuteczność regulacji prawnych, dynamiczny rozwój platform internetowych oraz algorytmy, które promują kontrowersyjne treści. Aby lepiej zrozumieć przyczyny tych patologii, konieczne jest przyjrzenie się zarówno czynnikom psychologicznym, jak i technologicznym, które napędzają te zjawiska. Rosnąca anonimowość w sieci jest jednym z kluczowych czynników ułatwiających rozprzestrzenianie się zachowań patologicznych (Szpakowska, A., 2019) (Angielczyk, Z, P., 2019).

Jednym z głównych czynników sprzyjających rozwojowi patologicznych zachowań w Internecie jest poczucie anonimowości. Użytkownicy często czują się bezkarni, korzystając z pseudonimów lub korzystając z usług oferujących anonimowość, takich jak sieć Tor. (Jardine, E., Lindner, M, A. i Owenson, G., 2020) Tor umożliwia użytkownikom ukrywanie swojej tożsamości i lokalizacji za pomocą złożonych technik szyfrowania, co sprawia, że są oni trudni do namierzenia przez organy ścigania. Taka sytuacja sprzyja zachowaniom dewiacyjnym i przestępczym, ponieważ użytkownicy nie muszą obawiać się konsekwencji swoich działań. Anonimowość w Internecie prowadzi do zjawisk, takich jak cyberprzemoc czy patostreaming, gdzie sprawcy czują się chronieni przed odpowiedzialnością. W przypadku patostreamingu osoby prowadzące transmisje na żywo mogą publicznie upokarzać innych, angażować się w przemoc czy promować inne destrukcyjne zachowania, często w zamian za datki od widzów. Oglądający mogą również pozostawać anonimowi, co prowadzi do eskalacji agresywnych i nieetycznych zachowań.

Kolejną przyczyną rozwoju patologii internetowych jest nieskuteczność regulacji prawnych oraz trudności w egzekwowaniu przepisów w przestrzeni cyfrowej. Regulacje prawne dotyczące Internetu, w tym zwalczanie cyberprzestępczości, są trudne do egzekwowania ze względu na globalny charakter Internetu oraz różnice w prawodawstwie poszczególnych krajów. (Esen, R., 2002), Mimo że wiele państw wprowadziło przepisy dotyczące cyberprzemocy, ochrony danych osobowych czy odpowiedzialności za treści publikowane online, w praktyce wciąż pojawiają się liczne problemy z ich wdrażaniem. Na przykład, platformy takie jak YouTube czy TikTok, mimo wprowadzenia pewnych regulacji dotyczących treści, nie zawsze są w stanie skutecznie moderować treści o charakterze patologicznym. Patostreamerzy często zakładają nowe konta lub przenoszą się na inne platformy, gdy ich materiały są blokowane. Dodatkowo, filmy zawierające przemoc, dezinformację czy zachowania dewiacyjne mogą być pobierane przez innych użytkowników i rozpowszechniane dalej, co sprawia, że walka z patologicznymi treściami przypomina “walkę z wiatrakami”.

Algorytmy stosowane przez platformy internetowe odgrywają kluczową rolę w promowaniu kontrowersyjnych treści, które generują większe zaangażowanie użytkowników. Algorytmy rekomendacji bazują na analizie zachowań użytkowników, co w efekcie prowadzi do promowania treści, które wzbudzają silne emocje, takie jak strach, gniew czy szok. Przykładem tego jest zjawisko Elsagate, gdzie pozornie niewinne animacje dla dzieci zawierały nieodpowiednie, często szokujące treści, takie jak przemoc czy seksualizacja. Dzieci i młodzież, które są szczególnie narażone na te algorytmiczne rekomendacje, stają się ofiarami nieodpowiednich treści. Jak wskazuje raport ChildHub (2017), Elsagate (Ishikawa, A., Avila, S. i Bollis, E., 2019) było globalnym problemem, który zyskał rozgłos w 2017 roku, kiedy YouTube usunął tysiące filmów zawierających nieodpowiednie materiały przeznaczone dla dzieci. Mimo to problem nadal istnieje, ponieważ twórcy tych treści często znajdują nowe sposoby na obejście restrykcji platform.

Zjawiska takie jak patostreaming i cyberprzemoc mają głęboki wpływ na psychikę młodych ludzi. Uczestnictwo w interaktywnych transmisjach, gdzie przemoc i upokorzenie innych są traktowane jako forma rozrywki, prowadzi do normalizacji takich zachowań. Patostreaming, który stał się popularny w Polsce, to transmisje na żywo, w których twórcy ukazują swoje życie codzienne pełne przemocy, alkoholizmu i agresji. Jednym z najbardziej znanych przykładów jest działalność Daniela Magicala, który zyskał popularność, transmitując swoje libacje alkoholowe oraz przemoc wobec członków rodziny. Młodzież, która uczestniczy w oglądaniu patostreamów, jest narażona na demoralizację i utratę empatii. Jak wynika z raportu Fundacji Orange (2019), aż 37% młodzieży w wieku 13-15 lat miało kontakt z patostreamami, a 15% ogląda takie transmisje regularnie. To alarmujące zjawisko, które może prowadzić do poważnych zaburzeń emocjonalnych i psychicznych u młodszych odbiorców. Kolejnym istotnym aspektem patologii Internetu jest dezinformacja, czyli celowe szerzenie fałszywych informacji w celu manipulacji opinią publiczną lub osiągnięcia określonych korzyści politycznych, ekonomicznych lub społecznych. Zjawisko fake news nasiliło się szczególnie w erze mediów społecznościowych, gdzie informacje są rozpowszechniane błyskawicznie, często bez weryfikacji ich autentyczności. Dezinformacja prowadzi do polaryzacji społecznej, podważa zaufanie do mediów oraz instytucji publicznych, a także przyczynia się do eskalacji napięć społecznych. Jak zauważa Mroczka (2022), fake news mogą mieć katastrofalne konsekwencje dla demokracji i bezpieczeństwa, prowadząc do podejmowania niewłaściwych decyzji politycznych oraz wzrostu napięć między grupami społecznymi.

Patologie internetowe mają szerokie konsekwencje, zarówno na poziomie jednostki, jak i całych społeczeństw. Skutki obejmują problemy psychologiczne, dezintegrację społeczną, a także wzrost przestępczości w cyberprzestrzeni. Różnorodność zjawisk, takich jak patostreaming, cyberprzemoc, sharenting czy fake news, prowadzi do głębokich zmian w sposobie, w jaki ludzie postrzegają świat online i wchodzą w interakcje z innymi. W tej sekcji rozwiniemy wpływ tych zjawisk na jednostki oraz całe społeczeństwa, wykorzystując szczegółowe przykłady z literatury i raportów. Jednostki, szczególnie dzieci i młodzież, są szczególnie narażone na negatywne skutki patologii internetowych. Internet, który zapewnia szeroki dostęp do informacji i rozrywki, może stać się miejscem, gdzie użytkownicy napotykają treści szkodliwe dla ich zdrowia psychicznego oraz emocjonalnego.

Cyberprzemoc to jedno z najpoważniejszych zjawisk, które dotyka jednostki w internecie. Jak wskazuje Fundacja Orange (2021), agresywne zachowania online, takie jak nękanie, szantaż, czy ośmieszanie, mogą prowadzić do długotrwałych problemów emocjonalnych u ofiar. Wśród młodzieży cyberprzemoc jest szczególnie dotkliwa, ponieważ dzieci nie zawsze mają umiejętności radzenia sobie z takimi sytuacjami. Raporty pokazują, że ofiary cyberprzemocy częściej cierpią na depresję, lęki oraz problemy z samooceną, co może prowadzić nawet do prób samobójczych. Jednym z przykładów jest wzrost liczby przypadków samookaleczeń i prób samobójczych wśród młodzieży, które są bezpośrednim efektem cyberprzemocy. Ataki te mogą być publiczne (np. na portalach społecznościowych), co sprawia, że ofiara czuje się jeszcze bardziej upokorzona i bezsilna wobec napastników. Konsekwencje tego typu przemocy nie kończą się wraz z usunięciem wpisu czy zablokowaniem konta – ślady agresji w internecie mogą przetrwać w postaci screenów, filmów czy innych dowodów.

Sharenting (Steinberg, B, S., 2017) to zjawisko nadmiernego udostępniania przez rodziców prywatnych informacji i zdjęć dotyczących ich dzieci w internecie. Zgodnie z raportem Net Children Go Mobile (Mascheroni, G. i Ólafsson, K., 2013), działania te mogą mieć poważne konsekwencje dla rozwoju dzieci, takie jak naruszenie prywatności, zagrożenie bezpieczeństwa czy negatywny wpływ na samoocenę. Eksperci podkreślają, że rodzice powinni zachować umiar w udostępnianiu zdjęć i informacji o dzieciach w sieci, aby chronić ich prywatność i prawo do samostanowienia. Dodatkowo Komisja Europejska wskazuje, że nadmierne sharenting może prowadzić do cyberprzemocy oraz wpływać na przyszłe szanse dzieci na rynku pracy. Przeciwdziałanie temu zjawisku wymaga edukacji rodziców w zakresie bezpiecznego korzystania z internetu oraz świadomości potencjalnych konsekwencji dzielenia się prywatnymi danymi dzieci w sieci.

Patostreaming (Jas, M., 2020), czyli transmisje na żywo ukazujące dewiacyjne zachowania, jak przemoc, alkoholizm czy poniżanie innych, ma szczególnie destrukcyjny wpływ na młodych odbiorców. Dzieci i młodzież, które regularnie oglądają patostreamy, stają się obojętne na przemoc i dewiacyjne zachowania. Na przykład transmisje Daniela Magicala, w których uczestniczyły libacje alkoholowe i przemoc wobec członków rodziny, były szczególnie popularne wśród młodzieży w wieku 13-15 lat. Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę wraz z Fundacją Orange (2019) wskazują, że aż 37% dzieci w wieku od 13 do 15 lat miało styczność z patostreamingiem, a 15% ogląda takie transmisje codziennie lub prawie codziennie. To pokazuje, jak powszechne stało się to zjawisko i jak duże zagrożenie niesie dla emocjonalnego rozwoju młodych ludzi. Widzowie, zwłaszcza ci najmłodsi, mogą postrzegać patostreamerów jako wzorce do naśladowania, co prowadzi do demoralizacji i normalizacji przemocy. Konsekwencje patologii internetowych nie ograniczają się wyłącznie do jednostek – wpływają one także na szeroko pojęte społeczeństwo. Zjawiska takie jak dezinformacja, fake news, czy przestępczość internetowa prowadzą do erozji zaufania społecznego, wzrostu napięć między grupami społecznymi oraz destabilizacji politycznej i ekonomicznej.

Jednym z największych problemów, które wpływają na społeczeństwo, jest dezinformacja i szerzenie fake news. W dobie cyfrowych mediów fałszywe informacje rozprzestrzeniają się szybciej niż kiedykolwiek wcześniej. Często dotyczą one tematów o dużym znaczeniu politycznym, takich jak wybory, zdrowie publiczne czy bezpieczeństwo narodowe. Jak zauważa Mroczka (2022), fake news stanowią poważne zagrożenie dla stabilności demokracji, ponieważ dezinformacja prowadzi do podejmowania błędnych decyzji przez obywateli oraz wpływa na polaryzację społeczną. Przykładem mogą być fałszywe informacje o wynikach wyborów czy pandemii COVID-19, które przyczyniły się do masowych niepokojów społecznych na całym świecie. Zaufanie do instytucji publicznych oraz mediów zostało poważnie nadszarpnięte przez dezinformację, co może prowadzić do dalszej destabilizacji systemów demokratycznych. Rozwój internetu jako przestrzeni anonimowej i trudnej do monitorowania sprzyja także wzrostowi cyberprzestępczości. W sieci coraz częściej dochodzi do oszustw, wyłudzeń, kradzieży danych osobowych, a także handlu nielegalnymi substancjami czy materiałami. Jak wskazuje raport Wikipedia (2023), przestępczość w sieci obejmuje szeroki zakres działań, od phishingu po handel narkotykami, a wiele z tych zjawisk jest trudnych do ścigania z powodu międzynarodowego charakteru internetu.

Wzrost przestępczości internetowej wynika również z faktu, że wielu przestępców korzysta z narzędzi, które pozwalają im ukrywać swoją tożsamość. Przykładem może być darknet, gdzie prowadzone są nielegalne transakcje, takie jak handel bronią, narkotykami, czy kradzież danych. Globalny charakter tych przestępstw sprawia, że zwalczanie cyberprzestępczości wymaga współpracy międzynarodowej oraz tworzenia specjalnych jednostek policji zajmujących się przestępczością w internecie. (Czyżak, M., 2015) Patologie internetowe, takie jak patostreaming czy cyberprzemoc, wpływają na zmiany w normach społecznych i wartościach. Patoinfluencerzy, którzy zyskują popularność dzięki kontrowersyjnym treściom, stają się wzorem do naśladowania dla młodzieży, co prowadzi do obniżenia standardów moralnych w społeczeństwie. W konsekwencji, granice tego, co jest akceptowalne w przestrzeni publicznej, ulegają przesunięciu, a przemoc, dewiacje czy inne patologiczne zachowania stają się coraz bardziej powszechne. (Kułaga, W., 2022) Ponadto rozwój algorytmów promujących kontrowersyjne treści sprawia, że użytkownicy Internetu coraz częściej są eksponowani na materiały, które normalizują przemoc, nienawiść i brak empatii. Algorytmy te, jak wskazuje Fundacja Orange (2019), przyczyniają się do rozwoju “toksycznej” kultury internetowej, która opiera się na skandalach i kontrowersjach, a nie na wartościach takich jak szacunek czy odpowiedzialność. Przeciwdziałanie patologiom internetowym wymaga zintegrowanego podejścia, które uwzględnia działania na poziomie edukacyjnym, prawnym, technologicznym oraz społecznym. W tej sekcji zostaną omówione skuteczne strategie walki z cyberprzemocą, patostreamingiem, dezinformacją oraz innymi formami patologii internetowych, oparte na przykładach z literatury i rekomendacjach ekspertów.

Jednym z kluczowych elementów przeciwdziałania patologiom internetowym jest edukacja medialna, która pozwala użytkownikom Internetu, zwłaszcza dzieciom i młodzieży, rozwijać umiejętności krytycznego myślenia oraz bezpiecznego korzystania z sieci. Ważne jest, aby użytkownicy byli świadomi zagrożeń, takich jak sharenting, patostreaming, cyberprzemoc czy fake news, oraz aby potrafili rozpoznać niebezpieczeństwa i odpowiednio na nie reagować. (Wrzesień, A., 2009) Fundacja Orange podkreśla, że edukacja w zakresie bezpieczeństwa w Internecie powinna rozpoczynać się już od najmłodszych lat i obejmować zarówno dzieci, jak i rodziców. Przykładem działań edukacyjnych może być kampania “Megamisja”, której celem jest zwiększenie świadomości cyfrowej wśród dzieci w wieku szkolnym. Programy edukacyjne uczą dzieci, jak chronić swoje dane osobowe, unikać cyberprzemocy oraz krytycznie oceniać treści publikowane w sieci. W ramach tych programów młodzież uczy się również rozpoznawania dezinformacji i fake news, co jest kluczowe w erze cyfrowej. Ponadto ważnym elementem edukacji jest promowanie pozytywnych wzorców zachowań w Internecie. Jak zauważają eksperci, warto inwestować w kampanie społeczne, które kładą nacisk na takie wartości, jak empatia, szacunek oraz odpowiedzialność za swoje działania w sieci. Przykładem mogą być akcje skierowane do młodzieży, które promują zdrowe nawyki cyfrowe, a także wspierają dialog na temat etyki korzystania z mediów społecznościowych.

Drugim kluczowym elementem przeciwdziałania patologiom internetowym są regulacje prawne oraz skuteczne egzekwowanie prawa w przestrzeni cyfrowej. Współczesne przepisy, choć w wielu krajach istnieją, często nie nadążają za szybko zmieniającymi się realiami Internetu. Konieczne jest zatem zaktualizowanie przepisów dotyczących cyberprzestępczości, ochrony danych osobowych, a także zwalczania dezinformacji. Na przykład w Polsce, zjawisko patostreamingu, choć kontrowersyjne, nie jest jednoznacznie zakazane. (Wrzesień, A., 2009) Zgodnie z raportem Fundacji Orange (2019), prawo nie nadąża za złożonością tego zjawiska, co utrudnia skuteczne przeciwdziałanie takim praktykom. Choć platformy internetowe, takie jak YouTube, podejmują kroki mające na celu moderację i usuwanie szkodliwych treści, wielu patostreamerów po usunięciu konta przenosi się na inne serwisy, co stwarza poważne problemy z egzekwowaniem prawa. Dlatego, jak podkreślają eksperci, potrzebne są bardziej precyzyjne przepisy, które umożliwią ściganie patostreamerów oraz innych osób dopuszczających się przestępstw w Internecie. Międzynarodowa współpraca w tym zakresie jest kluczowa, ponieważ zjawiska patologiczne w Internecie mają charakter globalny. Wiele państw, takich jak Polska, już powołało specjalne jednostki do zwalczania cyberprzemocy i cyberprzestępczości, jednak współpraca na szczeblu międzynarodowym, z udziałem organizacji takich jak Interpol czy Europol, jest niezbędna.

Przeciwdziałanie patologiom internetowym wymaga także współpracy wielu instytucji oraz firm technologicznych. Rodzice, nauczyciele, organizacje pozarządowe, instytucje państwowe oraz platformy technologiczne muszą współpracować w celu stworzenia bezpieczniejszego Internetu. Rodzice odgrywają kluczową rolę w edukacji swoich dzieci. Powinni monitorować aktywność swoich pociech w sieci oraz rozmawiać z nimi o potencjalnych zagrożeniach. (Dyrla-Mularczyk, K. i Pluciński, M., 2017) Według raportu Fundacji Orange (2021), rodzice często nie zdają sobie sprawy z tego, jakie treści oglądają ich dzieci, co prowadzi do braku kontroli nad ich cyfrowymi nawykami. Dlatego ważne jest, aby rodzice byli zaangażowani w edukację swoich dzieci na temat bezpiecznego korzystania z Internetu. Nauczyciele mogą włączać tematykę bezpieczeństwa w sieci do programów nauczania. Przykładem może być wprowadzanie do lekcji zagadnień związanych z cyberprzemocą, fake news czy patostreamingiem. Ważne jest, aby uczniowie uczyli się, jak reagować na agresywne zachowania online oraz jak unikać niebezpiecznych treści. Organizacje pozarządowe, takie jak Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, odgrywają istotną rolę w edukacji oraz wsparciu ofiar cyberprzemocy. Organizują one kampanie, szkolenia i warsztaty, które pomagają dzieciom i młodzieży radzić sobie z negatywnymi skutkami patologii internetowych. Organizacje te również lobbują na rzecz zmian w legislacji, które mają na celu lepszą ochronę dzieci przed nieodpowiednimi treściami. Firmy technologiczne mają szczególną odpowiedzialność za moderowanie treści w swoich serwisach oraz tworzenie narzędzi, które umożliwiają użytkownikom zgłaszanie szkodliwych treści. Na przykład YouTube w 2017 roku wprowadził nowe zasady dotyczące monetyzacji i moderacji treści, co doprowadziło do usunięcia tysięcy kanałów związanych z zjawiskiem Elsagate. Mimo tych wysiłków, twórcy kontrowersyjnych treści znajdują nowe sposoby na obejście systemu, dlatego konieczne są dalsze działania.

Technologie, takie jak sztuczna inteligencja (SI) oraz uczenie maszynowe, mogą być skutecznie wykorzystywane do moderacji treści i wykrywania patologii w Internecie. Algorytmy SI mogą automatycznie identyfikować szkodliwe treści, takie jak przemoc, mowa nienawiści czy pornografia dziecięca, co znacznie przyspiesza proces ich usuwania. Jednak konieczne jest, aby rozwój tych technologii odbywał się w sposób odpowiedzialny, z uwzględnieniem etyki i ochrony prywatności użytkowników. (Angielczyk, Z, P., 2019) Oprócz edukacji i regulacji prawnych kluczowym elementem przeciwdziałania patologiom internetowym jest promowanie pozytywnych wzorców zachowań w Internecie. Kampanie społeczne, organizowane przez organizacje pozarządowe, instytucje rządowe i firmy technologiczne, mogą przyczynić się do zmiany kultury online w kierunku bardziej pozytywnym i konstruktywnym. W Polsce Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę prowadzi kampanię “Nie zagub dziecka w sieci” gdzie pisze w raporcie Wrzesień, A. (2009), która ma na celu edukowanie rodziców na temat tego, jak rozmawiać z dziećmi o bezpieczeństwie w Internecie. Podobne kampanie są prowadzone na całym świecie i mają na celu uświadamianie społeczeństwu, że zachowania w sieci mają realne konsekwencje, zarówno dla jednostek, jak i całych grup społecznych. Ważne jest również zaangażowanie influencerów, którzy często mają duży wpływ na młodsze pokolenia. Współpraca z influencerami, promującymi odpowiedzialne korzystanie z Internetu oraz szacunek wobec innych użytkowników, może pomóc w kształtowaniu pozytywnych postaw wśród młodzieży. (Zając, Ż. i Zamojska, A., 2020) Podsumowując, patologie kultury internetowej, takie jak cyberprzemoc, patostreaming, sharenting, dezinformacja i fake news, mają głęboki i wielowymiarowy wpływ na jednostki oraz całe społeczeństwa. Anonimowość i globalny charakter Internetu sprawia, że przeciwdziałanie tym niebezpiecznym zjawiskom jest wyjątkowo trudne, jednak możliwe poprzez skoordynowane i kompleksowe działania edukacyjne, prawne oraz technologiczne. Kluczową rolę w tym procesie odgrywają rodzice, nauczyciele, organizacje pozarządowe oraz firmy technologiczne, które muszą ściśle ze sobą współpracować, aby stworzyć bezpieczniejsze i bardziej pozytywne środowisko online. Przed społeczeństwem stoją globalne wyzwania, takie jak rosnąca cyberprzestępczość i dezinformacja, dlatego międzynarodowa współpraca i odpowiedzialne wykorzystanie technologii stanowią fundamentalny element budowy zdrowej oraz konstruktywnej kultury cyfrowej.

Bibliografia

  • Angielczyk, P. Z., 2019. Homo crudelis w dobie Internetu. Parezja. Czasopismo Forum Młodych Pedagogów przy Komitecie Nauk Pedagogicznych PAN, Issue 2(12), pp. 48-64.
  • ChildHub, 2017. Elsagate situation: what it is and how it escalates today. [Online] Available at: https://childhub.org/en/child-protection-news/elsagate-situation-what-it-and-how-it-escalates-t [Data uzyskania dostępu: Czerwiec 2024].
  • Czyżak, M., 2015. Cyberprzestępczość a rozwój społeczeństwa informacyjnego. Ekonomiczne Problemy Usług, Issue 117, pp. 665-673.
  • Dyrla-Mularczyk, K. i Pluciński, M., 2017. Cyberbullying i agresja elektroniczna jako współczesne zagrożenia dla komunikacji w sieci. Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja, 20(4).
  • Esen, R., 2002. Cyber Crime: A Growing Problem. The Journal of Criminal Law, Czerwiec, 66(3).
  • Frącz, A., 2019. Hejting – przejawy mowy nienawiści w Sieci. Parezja, Luty, Issue 12.
  • Fundacja Orange, 2019. Patostreamy – czym jest i jakie zagrożenia niesie ze sobą zjawisko?. [Online] Available at: https://fundacja.orange.pl/strefa-wiedzy/post/patostreamy-czym-jest-i-jakie-zagrozenia-niesie [Data uzyskania dostępu: Czerwiec 2024].
  • Fundacja Orange, 2021. Sharenting – co warto wiedzieć o publikowaniu wizerunku dziecka. [Online] Available at: https://fundacja.orange.pl/strefa-wiedzy/post/sharenting-co-warto-wiedziec-o-publikowaniu-wizerunku-dziecka-w-sieci [Data uzyskania dostępu: Czerwiec 2024].
  • Ishikawa, A., Bollis, E. i Avila, S., 2019. Combating the Elsagate Phenomenon: Deep Learning Architectures for Disturbing Cartoons. brak miejsca, IEEE.
  • Jardine, E., Lindner, A. M. i Owenson, G., 2020. The potential harms of the Tor anonymity network cluster disproportionately in free countries. Proceedings of the National Academy of Sciences, 30 Listopad, 117(50), pp. 31716-31721.
  • Jas, M., 2020. Patostreaming – ciemna strona internetu. Analiza zjawiska na wybranych przykładach. Media Biznes Kultura, Issue 1(8).
  • Kułaga, W., 2022. Transmisja patologii społecznych do internetu. Zagrożenia związane z medialną aktywnością patoinfluenserów, patostreamerów i patoużytkowników. com.press, Issue 4(2), pp. 70-89.
  • Livingstone, S. i Helsper, E. J., 2008. Parental Mediation of Children’s Internet Use. Journal of Broadcasting & Electronic Media, Listopad, 52(4), pp. 581-599.
  • Mascheroni, G. i Ólafsson, K., 2013. Mobile internet access and use among European children. Initial findings of the Net Children Go Mobile project. Październik.
  • Mroczka, K., 2022. Fake newsy jako nowa kategoria zagrożenia systemu bezpieczeństwa ekonomicznego państwa w dobie kryzysu epidemicznego. PRZEGLĄD BEZPIECZEŃSTWA WEWNĘTRZNEGO, 14(26).
  • Steinberg, S. B., 2017. Sharenting: Children’s Privacy in the Age of Social Media. Emory Law Journal, 66(4).
  • Szpakowska, A., 2019. Przemoc seksualna wobec dzieci w cyberprzestrzeni. Parezja. Czasopismo Forum Młodych Pedagogów przy Komitecie Nauk Pedagogicznych PAN, Issue 2(12), pp. 65-76.
  • Wikipedia, 2023. Cyberbullying. [Online] Available at: https://pl.wikipedia.org/wiki/Cyberprzemoc
  • Wikipedia, 2023. Cyberpathology. [Online] Available at: https://en.wikipedia.org/wiki/Cyberpathology
  • Wrzesień, A., 2009. Profilaktyka cyberprzemocy – przykłady działań z Polski i świata. Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 8(1).
  • Zaiats, Z. i Zamojska, A., 2020. WPŁYW MEDIÓW SPOŁECZNOŚCIOWYCH NA BEZPIECZEŃSTWO ZDROWOTNE NA PRZYKŁADZIE FACEBOOKA, INSTAGRAMA ORAZ YOUTUBE. Міжнародні відносини, суспільні комунікації та регіональні студії, Issue 1(7).